Kárahnjúkavirkjun

Hafrahvammagljúfur voru meðal þeirra náttúrufyrirbæra sem fóru undir Kárahnjúkastíflu og norðurenda Hálslóns. Virkjunin er langstærsta virkjun Íslands og stærsta framkvæmd Íslandssögunnar með 690 MW afl, sem er álíka mikið og í öllum núverandi virkjunum í Þjórsá og Tungnaá samanlagt.

Í þessari virkjun er virkjunum tveggja jökulfljóta steypt saman í eina. Vatn úr Jökulsá á Dal og Jökulsá í Fljótsdal er leitt inn í Valþjófsstaðafjall við Fljótsdal í alls 70 km löngum jarðgöngum í um ríflega 500 m hæð yfir sjávarmáli, og steypt í fallgöngum niður í stöðvarhús með sex hverflum inni í fjallinu í um 30 m hæð yfir sjávarmáli.

Jökulsá í Fljótsdal er veitt úr farvegi sínum til stöðvarhússins með stíflum austan við Snæfell og fer í farveg sinn á ný út úr stöðvarhúsinu.

Með þremur stórum stíflum við Kárahnjúka er Jökulsá á Dal ásamt öflugri þverá sinni, Kringilsá, veitt rúmlega 40 km langa vegalengd yfir í Jökulsá í Fljótsdal og drekkt í 57 km² stórt miðlunarlón, Hálslón.

Upphaflega var Kárahnjúkavirkjun hluti af risastórri áætlun um að leiða Jökulsá á Fjöllum líka yfir í Hálslón, sem kölluð var „Lang-Stærsti-Draumurinn“, skammstafað LSD. Svipuð áætlun var uppi um vatn á hálendi Noregs en ekkert varð af henni vegna umhverfisáhrifa, sem þó hefðu orðið miklu minni en á norðurhálendi Íslands.

Báðar þessar stórbrotnu áætlanir byggðust á þeirri miklu nýtni vatnsaflsins sem felst í mikilli fallhæð.

Eftir að framkvæmdir fóru af stað við Kárahnjúka kom fram í vinnu við 1. áfanga rammaáætlunar um nýtingu vatnsafls og jarðvarma að Kárahnjúkavirkjun væri annar tveggja virkjanakosta á Íslandi sem hefðu mest umhverfisáhrif. Hin væri virkjun Jökulsár á Fjöllum. 

Engu að síður er uppi þrýstingur virkjanaáhugamanna um svonefnda Helmingsvirkjun sem felast myndi í að nýta vatn úr Jökulsá á Fjöllum á svipaðan hátt og í LSD áætluninni.

Kárahnjúkavirkjun er ágætt dæmi um þá áhættusækni sem ríkti á landinu á árunum 2002-2008 og lögfræðingur Landsvirkjunar sagði að Kárahnjúkavirkjun væri „erfið og áhættusöm jaðarframkvæmd í landfræðilegu-, tæknilegu-, umhverfislegu- og markaðslegu tilliti, … í raun eyland í raforkukerfinu…“.

Á tímabili var tvísýnt um að hægt væri að bora vatnsþétt göng í gegnum 6-7 km kafla misgengis sem viljandi var sneytt hjá að rannsaka fyrirfram, af því að sá kafli var í lok framkvæmda.

Mynd © Ómar Ragnarsson

Allt er stórt í sniðum við Kárahnjúkavirkjun.

Hún knýr stærsta álver landsins.

Fjórar stærstu stíflur landsins eru þar og sú stærsta, Kárahnjúkastífla, er stærsta stífla sinnar gerðar í Evrópu, 185 m há 10 milljón tonna þung stífla.

Vatnsborðssveifla Hálslóns er sú hraðasta og mesta sem vitað er um, 50-70 m vegna þess að rennsli í lónið er 100 sinnum meira í ágúst en í febrúar.

Tíu milljón tonn af fínum leir berst árlega í lónið og það er svo gruggugt að skyggni í vatninu er aðeins 2 cm og ekkert líf þrífst í því.

Miðað við framburð í það síðustu áratugi er gert ráð fyrir því að það fyllist af sandi og leir á 400 árum, en sjá má merki þess við útfall Kringilsár að vegna hlýnunar og aukinna áhrifa bráðnunar Brúarjökuls geti það fyllst á miklu styttri tíma, þannig að í stað hins djúpa Hjalladals sitji eftir flatt land af leirum þar sem miðlunin verði ónýt.

Fyrri part sumars er mikill meirihluti Hálslóns þurrar leirur af nýjum leir sem skapar mikla leirstorma þegar vind hreyfir svo að þar er ólíft, oft einmitt þegar veður er hlýjast og best.

Svo mikill leir berst úr lóninu yfir í Lagarfljót að það hefur kólnað, liturinn breyst úr sérkennilegum bláma í brúnan lit og fiskigengd minnkað í því og þverám þess.

Um 40 km² af grónu landi fóru undir Hálslón og Kelduárlón, mest af því nokkurra metra þykkur jarðvegur. Það er mesta jarðvegseyðing í einu stökki af mannavöldum í sögu þjóðarinnar.

Hálslón dregur nafn af Hálsinum, sem var 15 km bogadregin „Fljótshlíð íslenska hálendisins“, gott beitiland, sem sökkt var í lónið.

Lónið drekkti Hjalladal, sem var dýpsti og skjólsælasti dalurinn á norðurhálendinu og þess vegna mikilvægt burðarsvæði hreindýra á vorin og bjó yfir mesta sethjallalandslagi landsins.  Í vestanverðum dalnum var fjórðungi hins friðaða Kringilsárrana drekkt í lónið.

Vegna hins gríðarlega framburðar á leir og sandi var Jökla hraðvirkasta jökulsá landsins hvað varðaði landmyndun og sköpun náttúruverðmæta.

Hún gróf mestu árgljúfur landsins, Hafrahvammagljúfur, að mestu á aðeins 700-800 árum og var á góðri leið með að grafa ný og litfögur gljúfur klettamyndana og flúða á botni Hjalladals á innan við öld, þegar honum var sökkt.

Jökla sá um að hreinsa Hafrahvammagljúfur með því að sverfa þau með sandi, en með því að taka ána úr gljúfrunum munu þau smám saman fyllast af grjóti sem hrynur ofan í það. Fullyrðingar um að þurrkun gljúfranna opni aðgengi að því standast því ekki og raunar hefur alla tíð verið hægt að ganga niður í þau um svonefnt Niðurgöngugil.

Tugir fossa voru þurrkaðir upp með Kárahnjúkavirkjun, þrír þeirra í flokki ellefu stórfossa landsins, þar af tveir samliggjandi fossar í Jökulsá í Fljótsdal á hæð við Gullfoss.

Töfrafoss eða Kringilsárfoss var stærsti fossinn á hálendinu vestan Snæfells.

Hættan við rask á svæðinu gagnvart eldfjallakerfinu sem Kárahnjúkar eru partur af virtist ekki hafa verið skoðuð ítarlega áður en ráðist var í virkjunarframkvæmdir.

Grímur Björnsson, jarðeðlisfræðingur hjá Íslenskum Orkurannsóknum, talaði t.d. snemma um skort á rannsóknarvinnu yfirvalda varðandi umhverfismat áður en ráðist var í virkjunina og sagði að skort hefði á að taka tillit til landslags, jarðsigs, eldvirkni og áhrifa á hafið. Hann óttaðist að svo stór virkjun á virku sprungusvæði uppfyllti seint skilyrði um nægjanlegt öryggi og gæti því reynst hættuleg.

Sjónræn áhrif eru mikil. Mannvirkin sjást af öllum helstu útsýnisstöðum á norðausturhálendinu.

Mynd © Sóley Stefánsdóttir

Miklar og harðar deilur urðu um Kárahnjúkavirkjun, sem skiptu þjóðinni í tvær fylkingar.

Með virkjunarframkvæmdum var Folavatni fyrir austan Snæfell drekkt í hið auruga Kelduárlón vegna Hraunaveitu. Mikið álftavarp hafði verið í kringum vatnið. Rök margra fyrir virkjun voru þau að svæðið sem sökkt yrði væri lítt þekkt og lítilsvirði og ekki ástæða til að áætla virði þess án virkjunar.

Fylgjendurnir töldu hana einu leiðina til að efla atvinnulíf og byggð á Austurlandi, sem væru á fallanda fæti og biðin eftir álvers- og virkjanaframkvæmdum orðin alltof löng.

Talið var að framkvæmdirnar myndu skapa mikla atvinnu, tekjur og uppbyggingu og að íbúum á Miðausturlandi myndi fjölga til frambúðar um 1500. Gert var ráð fyrir að 80% starfsmanna við framkvæmdir yrðu Íslendingar, aðeins 20% útlendingar og að unninn yrði bugur á atvinnuleysinu í fjórðungnum.

Með virkjun áttu útflutningstekjur þjóðarinnar að aukast verulega.

Nýir vegir áttu að opna aðgengi að svæðinu og skapa nýtingu þess sem ferðamannasvæðis á marga lund, til dæmis við stíflurnar þar sem fólk gæti unað við siglingar á lónunum og margs konar útivist.

Tryggt átti að vera að komið yrði í veg fyrir uppfok og leirstorma úr þurrum botni lónsins fyrri part sumars með margs kyns ráðum, til dæmis dreifingu rykbindiefna úr flugvélum.

Andstæðingarnir bentu á dæmalaus óafturkræf spjöll og óbætanlegt tjón á náttúruverðmætum á kostnað kynslóða framtíðarinnar.

Ruðningsáhrif svona stórkarlalegra framkvæmda myndu draga fé frá öðrum kostum og skapa fjárfestinga- og framkvæmdafyllerí, sem kæmi í koll eftirá þegar bakslag yrði eftir lok framkvæmda.

Atvinnuleysi myndi ekki minnka þegar svo einhæft atvinnulíf væri í boði.

Meiri, dreifðari og varanlegri uppbygging myndi verða með því að virkja ekki, heldur nýta svæðið sem þjóðgarð með einstæðum náttúruverðmætum fyrir markvissa og örugga uppbyggingu ferðaþjónustu. Rangt væri að meta ekki náttúruverðmæti sem fórnað væri, hægt að nýta sér erlenda reynslu í því efni.

Aukning þjóðarframleiðslu yrði innan við 2% og virðisaukinn, sem skilaði sér í þjóðarbúið, yrði næstum þrefalt minni en í sjávarútvegi eða ferðaþjónustu.

Arður af virkjuninni yrði of lítill og mestur hluti hans færi úr landi.

Vegna hinna stórfelldu landspjalla og óstöðvandi leirstorma fyrri part sumars myndu ferðamenn ekki flykkjast til útiveru við stíflurnar.

Mynd © Ómar Ragnarsson

Í ljós hefur komið að leirstormar úr þurru lónstæði Hálslóns fyrri part sumars eru óviðráðanlegir og óverandi er þar fyrir fólk ef vind hreyfir, einmitt þegar hlýjast er, sólríkast og þurrast.

Spár um siglingar og útivist sem spryttu í kjölfar virkjunar hafa ekki ræst.

Auk þess liggur nú fyrir að arður af virkjanaframkvæmdum vegna stóriðju hefur verið of lítill hér á landi, jafnvel þótt fórnir vegna eyðileggingar náttúruverðmæta séu ekki teknar með í reikninginn.

Forstjóri Landsvirkjunar hefur upplýst í fjölmiðlum að arðsemi Kárahnjúkavirkjunar sé ekki viðunandi og að þjóðin hafi ekki notið nægilegs arðs af fyrirtækinu og rekstrinum.

Einhver fólksfjölgun hefur orðið í Fjarðabyggð og næsta nágrenni álversins í Reyðarfirði en víða á Austurlandi er að finna tómar íbúðablokkir og hús sem reist voru á bjartsýnistímum.

Mynd © Ómar Ragnarsson